Najgroźniejszymi klęskami żywiołowymi są powodzie, silne wiatry, susze, trzęsienia ziemi i wybuchy wulkanów. Niejednokrotnie skutki tych zjawisk są tragiczne, a zniszczenia tak wielkie, że ich usunięcie przekracza możliwości regionów czy krajów. Giną, odnoszą obrażenia lub tracą dach nad głową tysiące ludzi, a straty mogą być tak duże, że państwa dotknięte takimi kataklizmami nie są w stanie obyć się bez pomocy z zewnątrz. Na obszarze Polski największe szkody występują w wyniku powodzi i silnych wiatrów.
Wybrane kataklizmy
Szacuje się, że w latach dziewięćdziesiątych XX wieku było ponad czterokrotnie więcej wielkich katastrof naturalnych na świecie niż w latach pięćdziesiątych. Straty spowodowane przez kataklizmy są coraz dotkliwsze (informacje z opracowań Geoscience Research Group pracującej na zlecenie towarzystwa reasekuracyjnego Swiss Re).W dekadzie 1950-1959 zanotowano 20 klęsk żywiołowych (straty wyniosły 40,7 mld USD), podczas gdy w dekadzie 1990-1999 było ich 89 (straty były piętnastokrotnie wyższe i wyniosły 629,2 mld USD). Przytoczone dane pochodzą z publikacji Swiss Re, m.in. z prowadzonej przez to towarzystwo bazy danych NatCatSERVICE, gromadzącej informacje o największych katastrofach i ich skutkach.
Kleski żywiołowe stanowią poważne zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi. Prezentują to przykłady w tabeli.
| liczba ofiar śmiertelnych |
data początku zdarzenia | rodzaj zjawiska | kraj |
| 300 000 | 14 XI 1970 | huragan i powódź | Bangladesz |
| 250 000 | 20 VII 1976 | trzęsienie ziemi (siła 8,2 w skali Richtera) | Chiny |
| 138 000 | 29 IV 1991 | cyklon Gorky | Bangladesz |
| 60 000 | 31 V 1970 | trzęsienie ziemi (siła 7,7 w skali Richtera) | Peru |
| 50 000 | 12 XII 1999 | powódź, lawiny błota i osunięcia ziemi | Wenezuela Kolumbia |
| 50 000 | 21 VI 1990 | trzęsienie ziemi | Iran |
| 25 000 | 16 IX 1978 | trzęsienie ziemi | Iran |
| 25 000 | 7 XII 1988 | trzęsienie ziemi | Armenia |
| 23 000 | 13 XI 1985 | wybuch wulkanu | Kolumbia |
| 19 118 | 17 VIII 1999 | trzęsienie ziemi | Turcja |
| 15 000 | 1 IX 1978 | powódź w Zatoce Bengalskiej i stanie Orissa | Indie |
| 15 000 | 11 VII 1979 | przerwanie tamy w Morvi | Indie |
| 5 291 | 17 I 1995 | trzęsienie ziemi – Kobe | Japonia |
| 3 100 | 23 XI 1980 | trzęsienie ziemi – Campagna, Basilicata (siła 7,2 w skali Richtera) | Włochy |
Straty ekonomiczne wywołane groźnymi zjawiskami naturalnymi są również bardzo dotkliwe (patrz tabela). Oprócz trzęsień ziemi i powodzi największe szkody powodowane są przez huraganowe wiatry, czyli takie, które osiągają siłę 12 stopni w skali Beauforta – co najmniej 32,6 m/s., czyli 118 km/h.
| kraj | data | rodzaj zdarzenia | wielkość strat w mln USD | Liczba ofiar śmiertelnych |
| Japonia | 17 I 1995 | trzęsienie ziemi | 100 000 | 5 291 |
| USA | 17 I 1994 | trzęsienie ziemi | 44 000 | 61 |
| Chiny | V-VIII 1998 | powodzie | 30 700 | 3656 |
| USA | 23-27 VII 1992 | huragan Andrew | 26 500 | 62 |
| Chiny | 27 VI – 13 VIII 1996 | powodzie | 24 000 | 3048 |
| USA | 27 VI – 15 VIII 1993 | powódź | 16 000 | 50 |
| Wenezuela | 13-16 XII 1999 | powódź, osunięcie ziemi | 15 000 | 20 000 |
| Korea Płn. | 24 VII – 18 VIII 1995 | powodzie | 15 000 | 68 |
| Chiny | V-VIII 1991 | powodzie | 15 000 | 3074 |
| Europa | 25 I – 1 III 1990 | huraganowe wiatry | 14 800 | 230 |
Klęski wywołane wiatrami
Huraganowe wiatry w Europie, zwłaszcza we Francji, Niemczech i Szwajcarii, o lokalnych nazwach: Lothar, Martin i Anatol, które wystąpiły w grudniu 1999 r., spowodowały straty w wysokości 17,7 mld USD. Prędkość wiatru w porywach dochodziła do 190 km/h, zniszczonych zostało 300 mln drzew.. Podobne zniszczenia spowodowała seria zimowych wiatrów w Europie Zachodniej w 1990 r. Z silnymi wiatrami łączy się również liczne lawiny w Alpach w 1999 r.
Na kontynencie europejskim, szczególnie w zachodniej i północno-zachodniej jego części, zauważa się wzrost zagrożenia wiatrami w okresie zimowym. Przyczyny tego zjawiska upatrywane są w zwiększeniu się aktywności niżów barycznych w tej części kontynentu.
Powszechnie znane są przykłady huraganów nawiedzających południowo-wschodnie wybrzeża Ameryki Północnej. Wiatry są też przyczyną niezwykle groźnych sztormów, niszczących wybrzeża oceanów i mórz, a także dużych jezior. Pod wpływem wiatru powstają wielkie fale, powodujące powodzie w ujściach rzek na skutek cofania się wód. Powódź spowodowana tropikalnym cyklonem w 1970 r., na wybrzeżach Bangladeszu , uśmierciła 300 tys. ludzi. W 1991 r. kolejny cyklon w tym kraju spowodował śmierć 140 tys. osób. W Europie największa katastrofa naturalna XX wieku miała miejsce w lutym 1953 r. na wybrzeżach Morza Północnego i spowodowana była ogromnym sztormem. Liczba ofiar śmiertelnych wyniosła 1932. Zniszczonych zostało dziesiątki tysięcy domów, głównie w Wielkiej Brytanii i Holandii.
Klęski wywołane trzęsieniami ziemi i falami tsunami
Trzęsienia ziemi uznawane są za najbardziej destrukcyjne ze wszystkich sił natury, chociaż, jak dowodzą badania, przynoszą mniej strat ekonomicznych i mniej ofiar śmiertelnych niż wiatry i powodzie. Oprócz zniszczeń mogą wywoływać inne groźne zjawiska, np. monstrualnej wielkości fale, uderzające w wybrzeża nawet bardzo odległe od epicentrum wstrząsów sejsmicznych oraz – jako efekt wtórny – pożary. Przykładem może być trzęsienie ziemi na Alasce w 1957 r., które spowodowało zalanie wybrzeży Hawajów lub inne trzęsienie, które było przyczyną pożaru Tokio w 1923 r. Najwięcej ofiar śmiertelnych przyniósł taki kataklizm w Chinach w 1976 r. Zginęło wówczas 250 tys. ludzi. Było to trzęsienie o rekordowej sile – 8,6 stopni w skali Richtera. Tragiczne w skutkach były również podobne wydarzenia, które dotknęły w 1985 r. miasto Meksyk oraz Kobe, w 1995 r. Europa też nie jest wolna od trzęsień ziemi. W XX stuleciu na większą skalę wystąpiły one w byłej Jugosławii, we Włoszech i Turcji.
Fale tsunami, zwane również obrazowo “falami potwornymi”, powstają w wyniku trzęsień ziemi lub ruchów tektonicznych (często pod dnem morza) oraz wybuchów wulkanów. Występują głównie na wybrzeżach Pacyfiku i są bardzo dotkliwe w swych niszczących skutkach dla obszarów nadmorskich. Historycznie fale tsunami zdarzały się również w rejonie Morza Śródziemnego.
Fala tsunami, będąca skutkiem trzęsienia ziemi w Chile, spowodowała w 1960 r. śmierć ponad setki ludzi w… Japonii! Największe zniszczenia spowodował jednak wybuch wulkanu Krakatau w 1883 r. Tsunami dochodziła wtedy do wysokości 30-40 m, przemieszczając się z prędkością około 100 km/h. W niespełna 2 godziny duże obszary przybrzeżne na wyspach Sumatra i Jawa zostały zalane. 295 miejscowości zniknęło z powierzchni ziemi, a w promieniu 80 km od wulkanu śmierć poniosło 36 tys. ludzi.
Klęski wywołane wybuchami wulkanów
Największe wybuchy wulkanów przynoszą więcej strat niż trzęsienia ziemi, ale są zjawiskiem rzadszym. Poza szkodami bezpośrednimi wybuchy wulkanów mogą wpływać na klimat dość dużych obszarów. Na skutek przedostawania się popiołów wulkanicznych do górnych warstw atmosfery, co może przez dłuższy czas ograniczać dopływ promieniowania słonecznego do powierzchni ziemi. Wybuch wulkanu Tambora w Indonezji spowodował, iż rok 1815 przeszedł do historii jako rok bez lata. Skutki tego wybuchu – w postaci obniżonej temperatury od późnej wiosny do wczesnej jesieni- odczuwalne były nawet w Europie Zachodniej.
W czerwcu 1991 r. seria wybuchów wulkanu Mount Pinatubo na Filipinach wyzwoliła 6 mld m3 popiołów wulkanicznych o temperaturze 70°C. W wyniku wybuchów zginęło 617 osób, 195 było rannych, a dotkniętych skutkami zostało ponad milion osób. Niektóre źródła podają, że zdarzenie to obniżyło o 0,6°C, w okresie dwu lat, średnią roczną temperaturę na świecie.
Wybuch wulkanu – oprócz znanego wszystkim zjawiska uwolnienia lawy – wywołuje zjawisko podobne do powodzi, tzw. lahar. Są to popioły wulkaniczne zmieszane z wodą deszczową lub wodą z istniejącego wcześniej jeziora kraterowego, które “zatapiają” duże powierzchnie. Mieszanina, spływając po stoku z prędkością dochodzącą do kilkudziesięciu km/h, zabiera ze sobą bloki i głazy skalne, które niesie na nierzadko dalekie odległości. Lahary mogą być przyczyną olbrzymich katastrof, m.in. lahar powstały po wybuchu wulkanu Nevado del Ruiz w Kolumbii zniszczył w 1985 r. oddaloną o 47 km miejscowość Armero, grzebiąc około 23 tys. ludzi.
Klęski wywołane powodziami
Występują dość powszechnie w wielu miejscach na ziemi, nie tylko w pobliżu dużych rzek. Można je uznać za jedno z częstszych zjawisk naturalnych powodujących katastrofy i przynoszących olbrzymie straty. O ich powszechności i powtarzalności może świadczyć duża ilość podań, mitów i legend, pochodzących ze wszystkich zakątków świata.
Najbardziej katastrofalne skutki wywołują powodzie w południowych i centralnych Chinach, ale i w innych rejonach świata zniszczenia bywają wielkie. Katastrofalne wezbranie Missisipi w 1993 r. spowodowało straty w wysokości 16-18 mld USD. Była to najbardziej dotkliwa, pod względem skutków ekonomicznych, powódź w USA.
Od lipca do września 1998 r., na skutek najbardziej intensywnej i najdłuższej powodzi minionego stulecia, połowa Bangladeszu znalazła się pod wodą. Wezbranie spowodowane było przez monsun, czyli wiatr, który latem wieje od oceanu, przynosząc deszcze. Doliczono się miliona zniszczonych domów, około 30 milionów ludzi dotkniętych zostało atakiem żywiołu, przepadły główne zbiory ryżu i zbóż.
Niezwykle groźne są tzw. szybkie powodzie, występujące bardzo krótko po intensywnym – na ogół lokalnym – deszczu. Świadczą o tym na przykład zdarzenia w okolicach Nimes we Francji w 1988 r. oraz we Florencji w 1966 r. W Polsce tragiczna w skutkach (zginęły 3 osoby) była tego rodzaju powódź w lipcu 1998 r. Najbardziej ucierpiała Polanica Zdrój. Centrum miasta przestało istnieć, słynny deptak i okoliczne domy zostały doszczętnie zniszczone. Wszystkich siedem mostów zabrała woda. Dewastacji dokonała dwumetrowa fala, płynąca z wielką prędkością i niosąca wielkie drzewa.
Powódź, która zalała największy obszar, przyniosło rekordowe wezbranie w stanach Queensland i Nowa Południowa Walia w Australii. W 1990 r. zatopiło ono bez mała 220 tys. km2 powierzchni, obszar w przybliżeniu równy powierzchni Wielkiej Brytanii. Dla porównania: fala powodziowa w dorzeczu Odry, w 1997 r., spowodowała zalanie 6 000 km2.
* * *