„Słownik” zawiera najczęściej stosowaną, podstawową i nie dającą się wyeliminować z prognoz oraz z rozmów z fachowcami terminologię z zakresu meteorologii i hydrologii. Jest nieodłączną częścią poradnika dla mediów, którego podstawowym zadaniem jest wyjaśnienie zjawisk powodujących naturalne zagrożenia. Terminologię fachową starano się zastąpić powszechnie rozumianym słownictwem. „Słownik” zawiera hasła, których użyto w opracowanych materiałach.
Aerologia – dział meteorologii zajmujący się badaniem wysokich warstw atmosfery.
Bilans wodny – zależność wyrażona w postaci równania matematycznego, między ilością wody docierającej i ubywającej w granicach określonego obszaru, w określonym czasie.
Budowla hydrotechniczna – budowla wraz z urządzeniami i instalacjami technicznymi z nią związanymi, służąca gospodarce wodnej oraz kształtowaniu zasobów wodnych i korzystaniu z nich (np. zapora, jaz, śluza, wał przeciwpowodziowy).
Burza – jedno lub kilka nagłych wyładowań elektryczności atmosferycznej, połączonych z błyskawicą i grzmotem. Burze są na ogół związane z chmurami o nazwie Cumulonimbus. Najczęściej towarzyszą im gwałtowne zmiany prędkości i kierunku wiatru oraz – w zależności od pory roku – przelotne opady deszczu, gradu, śniegu, krupy śnieżnej lub ziaren lodowych.
Ciek wodny – wody powierzchniowe płynące wyżłobionym przez siebie, otwartym korytem, stale lub w dłuższych okresach czasu,. Ciekiem jest każdy strumień, potok i rzeka.
Ciśnienie atmosferyczne – siła z jaką słup powietrza atmosferycznego działa swoim ciężarem na jednostkę powierzchni. Na przykład na szerokości geograficznej środkowej Polski, na poziomie morza, w temperaturze 0°C, powietrze wywiera na powierzchnię 1 cm2 ciśnienie wynoszące średnio 1013,2 hPa (hektopaskali).
Cofka – podnoszenie się zwierciadła wody, postępujące w górę biegu rzeki, powstające na skutek wzrostu stanu wody w morzu, jeziorze lub rzece. Powstaje również w wyniku spiętrzania wody przez zaporę, jaz, śluzę itp.
Cyrkulacja ogólna atmosfery – jest to całokształt ruchów powietrza w dużej skali, które swoim zasięgiem obejmują całą powłokę powietrzną naszej planety, półkulę lub kontynent. Dzięki cyrkulacji następuje systematyczna wymiana mas powietrza pomiędzy poszczególnymi częściami kuli ziemskiej.
Dopływ – rzeka wpadająca do innej rzeki.
Dorzecze – jest to obszar, z którego wody spływają do jednego systemu rzecznego i jedną rzeką główną odpływają do morza, jeziora lub innej rzeki.
Dział wodny– linia rozdzielająca dorzecza dwóch rzek tak, że wody opadów atmosferycznych spływają do sąsiadujących ze sobą zlewni.
Fala powodziowa – (duża) fala wezbraniowa wywołująca powódź.
Fala wezbraniowa – powstaje w korycie cieku wodnego podczas wezbrania wywołanego intensywnym deszczem, gwałtownymi roztopami, zrzutem wody ze zbiornika retencyjnego, awarią zapory. Fala ma wyraźny początek, fazę wznoszenia, punkt kulminacyjny i fazę opadania.
Front atmosferyczny – wąska, przejściowa strefa powietrza, oddzielająca dwie jego masy o odmiennych właściwościach (np. wilgotności i temperaturze) w troposferze. W prognozach pogody rozróżniamy dwa główne typy frontów: ciepły i chłodny. Połączenie się frontów nosi nazwę frontu okluzji (powstającego wtedy, gdy front chłodny, szybciej się poruszający, dogania front ciepły). W strefie frontów atmosferycznych występują znaczne zmiany temperatury, ciśnienia, kierunku i prędkości wiatru, a także zachmurzenia i opadów.
Gołoledź – na ogół jednorodny i przezroczysty osad lodu, powstały wskutek zamarznięcia kropelek mżawki lub kropel deszczu na powierzchniach o temperaturze niższej lub nieco wyższej od 0°C.
Grad – opad kulek lub bryłek lodu zwanych „gradzinami”, o średnicy od 5 do 50 mm, a niekiedy jeszcze większych, padających oddzielnie bądź w postaci zlepionych nieregularnych brył.
Kilometraż rzeki – mierzona w kilometrach długość rzeki, liczona zazwyczaj od ujścia w górę rzeki. Przy ujściu znajduje się „km 0” (czyli „kilometr zero”). Wyjątek stanowią dwie nasze największe rzeki. Na Wiśle kilometraż liczony jest od ujścia Przemszy, a na Odrze od ujścia Opawy, w dół i w górę rzeki.
Koryto rzeki – najniższa część doliny rzecznej, ukształtowana przepływem wody i rumowiska, którą stale lub okresowo płynie woda.
Krupy śnieżne – białe, nie przeświecające ziarna lodu, które padają podobnie jak śnieg. Mają one kształt kulisty, niekiedy stożkowaty i średnicę od 2 do 5 mm, są kruche i łatwo ulegają zgnieceniu.
Krzywa przepływu – krzywa przedstawiająca zależność między stanami wody a przepływami w danym przekroju poprzecznym rzeki. Ustala się ją m.in. w celu uzyskania codziennych wartości przepływów bez konieczności wykonywania pomiarów.
Kulminacja fali powodziowej – od łacińskiego culmen, culminis, czyli szczyt. W hydrologii kulminacja fali oznacza najwyższy stan wody (lub największy przepływ) podczas wezbrania w danym przekroju poprzecznym rzeki.
Mapa synoptyczna (mapa pogody) – kartograficzny obraz stanu pogody na dużym obszarze w określonym czasie; powstaje poprzez naniesienie na mapę umownych, międzynarodowych znaków i symboli.
Masa powietrza – objętość powietrza o jednorodnych cechach, występującego na dużym obszarze. W meteorologii w odniesieniu do dolnej troposfery (warstwa atmosfery przylegająca bezpośrednio do powierzchni ziemi) używa się najczęściej klasyfikacji wskazującej na strefę geograficzną obszaru, z którego pochodzi wędrująca masa powietrza. Najczęściej używane w polskich komunikatach meteorologicznych określenia to: powietrze równikowe (do Polski nie dociera), powietrze zwrotnikowe, powietrze polarne, powietrze arktyczne lub antarktyczne. W zależności od wilgotności masy powietrza rozróżnia się masy powietrza kontynentalne i morskie.
Mgła – zawiesina mikroskopijnych kropelek wody lub kryształków lodu w powietrzu, zmniejszająca widzialność przy powierzchni ziemi do odległości poniżej 1 km.
Nawałnica – nagły wzrost prędkości wiatru, zwykle do ponad 20 m/s, połączony ze zmianą kierunku wiatru oraz ciśnienia atmosferycznego.
Niż baryczny (atmosferyczny) – obszar obniżonego ciśnienia atmosferycznego, w którym ciśnienie maleje ku środkowi, osiągając wartość minimalną w tzw. centrum niżu. Cyrkulacja atmosfery w niżu ma charakter cyklonalny, powoduje powstawanie pogody o dużym zachmurzeniu, intensywnych opadach oraz silnym i zmiennym wietrze.
Niżówka – okres niskich stanów wód powierzchniowych (strumieni, rzek, stawów i jezior), wywołany brakiem opadów i wyczerpywaniem się zasobów wodnych w dorzeczu., Podczas niżówki rzeki i zbiorniki zasilane są wyłącznie przez wody podziemne.
Obieg wody – cyrkulacja (krążenie) wody na globie ziemskim.
Objętość (kubatura) fali – ilość wody (w m3), która przepłynęła przez dany przekrój poprzeczny koryta cieku w czasie wezbrania.
Obszar zalewowy – teren położony wzdłuż rzeki, zalewany przez wodę w okresach wezbrań.
Ochrona przeciwpowodziowa – zespół działań mających na celu ograniczenie strat powodziowych. Poczynania te mają charakter zabiegów technicznych oraz nietechnicznych. Pierwsze polegają na ograniczaniu wielkość fali powodziowej oraz jej zasięgu przestrzennego przy pomocy zbiorników retencyjnych, kanałów ulgi, polderów i obwałowań. Drugie – na edukowaniu mieszkańców terenów potencjalnie zagrożonych powodzią, stosowaniu systemów wczesnego ostrzegania, jak również specjalnych rodzajów ubezpieczeń.
Odpływ – ilość wody odpływająca z danego obszaru lub przepływająca przez profil poprzecznym rzeki w pewnym okresie czasu, wyrażona w jednostkach objętości (m3 lub km3).
Opady ciągłe – występują z chmur warstwowych (Stratocumulus, Altostratus, Nimbostratus), tworzących zwykle zwartą pokrywę na całym niebie.
Opady przelotne – charakteryzują się nagłym wystąpieniem i zanikiem oraz dużym zróżnicowaniem intensywności, zwykle powstają z chmur konwekcyjnychCumulonimbus, Cumulus, powstałych wskutek wstępujących ruchów powietrza.
Pogoda – stan atmosfery w danej chwili i w danym miejscu, określany elementami pogody (np. temperaturą powietrza, zachmurzeniem, kierunkiem i prędkością wiatru, opadami itd.).
Polder przeciwpowodziowy – naturalny lub sztucznie uformowany teren zalewowy, odgrodzony od koryta rzeki, stanowiący szczególny rodzaj zbiornika retencyjnego, mogący okresowo przetrzymać nadmiar wody płynącej korytem rzeki.
Poryw wiatru – nagły wzrost prędkości wiatru przekraczający o 5 m/s średnią jego prędkość.
Powodziowe koryto (koryto wielkiej wody) – obszar obejmujący tereny zalewowe, którym płynie woda powodziowa.
Powódź – wezbranie rzeki, w wyniku którego woda po wystąpieniu z brzegów lub przerwaniu wałów przeciwpowodziowych zagraża ludziom, powodując straty społeczne, ekonomiczne i przyrodnicze. Powodzie powstają na skutek obfitych opadów deszczu (opadowe), szybkiego topnienia śniegu (roztopowe), zatamowania odpływu wody przez gromadzącą się krę lub śryż (zatorowe) oraz spiętrzenia wód przyległych do akwenu morskiego (sztormowe).
Przepływ – ilość wody przepływającej przez określony przekrój poprzeczny koryta cieku wodnego w jednostce czasu, wyrażany zazwyczaj w m3/s, oznaczany najczęściej literą Q.
Przymrozek – spadek temperatury powietrza poniżej 0°C. Za dobę z przymrozkiem uważa się okres, podczas którego minimalna temperatura dobowa (najniższa w ciągu doby) była ujemna, zaś średnia dobowa (średnia z całej doby) dodatnia.
Reżim hydrologiczny – sposób zasilania rzeki w wodę w cyklu rocznym lub wieloletnim zależny od warunków klimatycznych i terenowych.
Rok hydrologiczny – w warunkach klimatu polskiego trwa od 1 listopada do 31 października roku następnego. Został wprowadzony w celu ułatwienia bilansowania zasobów wodnych w przedziałach rocznych i półrocznych, dla których mogą być pomijane zmiany retencji śniegowej i retencji roślin.
Sieć rzeczna – wszystkie naturalne cieki wodne, występujące na określonym obszarze.
Smog – bardzo gęsta mgła, zawierająca duże stężenia pyłów przemysłowych i gazów toksycznych, występująca w dużych miastach. Długotrwały smog może być przyczyną podwyższonej śmiertelności, szczególnie ludzi chorych na choroby układu krążeniowego i oddechowego.
Stan wody – poziom zwierciadła wody w danym przekroju poprzecznym rzeki lub zbiornika wodnego ponad przyjęty umownie poziom odniesienia. Do określenia wielkości i szybkości zmian stanu wody w cieku służą urządzenia pomiarowe zwane wodowskazami. Poziomem odniesienia jest tzw. „zero wodowskazu”, czyli poziom zerowy podziałki wodowskazu, odniesiony do poziomu niwelacji państwowej. Poziom zwierciadła wody porównany z wysokością przylegającego terenu pozwala ocenić zasięg możliwego zalewu w przypadku wystąpienia wody z brzegów. Stanu wody nie należy mylić z głębokością wody, który to termin oznacza wysokość wzniesienia zwierciadła wody nad dnem cieku.
Stacja meteorologiczna – miejsce prowadzenia obserwacji meteorologicznych. Stacje można sklasyfikować następująco: synoptyczne (lądowe, morskie i aerologiczne), klimatologiczne, lotniskowe, agrometeorologiczne, specjalne (radary meteorologiczne, pomiaru promieniowania itd.).
Susza – długotrwały okres bez opadów, zagrażający życiu roślin, a pośrednio także zwierząt. Susze występują w różnych porach roku, szczególnie groźne są wiosenne.
Szkwał – nagłe, krótkotrwałe (do 2 minut) uderzenie wiatru. Linia szkwałów jest to wąska obszarowo strefa z burzami, opadami, wzrostem ciśnienia i spadkiem temperatury.
Śnieg – opad kryształków lodu, których większość ma budowę rozgałęzioną (m.in. kształt gwiazdek). Rozgałęzione kryształy są czasami przemieszane z kryształami nie rozgałęzionymi. W temperaturze wyższej niż -5°C kryształy są zazwyczaj zlepione i tworzą płatki śniegu.
Śryż – są to niewielkie kryształki lodu, tworzące się zimą w rzekach i morzu, kiedy temperatura wody osiągnie wartość nieco niższą od 0°C.
Temperatura powietrza – temperatura mierzona termometrem lub innym czujnikiem w warunkach pełnego jego kontaktu z powietrzem, w miejscu zabezpieczonym przed bezpośrednim wpływem promieniowania słonecznego (w cieniu, w klatce meteorologicznej).
Trąba powietrzna – wir powietrzny o ograniczonej średnicy (zwykle kilkudziesięciu metrów) widoczny jako lej chmurowy o osi pionowej lub pochylonej. Ma niezwykle niszczące działanie. W Ameryce Północnej zwany tornadem.
Wał przeciwpowodziowy – sztuczne usypisko w kształcie pryzmy, o znacznej długości, wznoszone wzdłuż rzeki dla ochrony obszarów zalewowych.
Wiatr – naturalny poziomy ruch powietrza powstały wskutek poziomych różnic jego ciśnienia. Wiatr jest tym silniejszy, im większe różnice ciśnienia. W Polsce wyrażany w m/s lub km/h, dla określenia jego siły można stosować skalęBeauforta (ze stopniami od 1do 12), na podstawie objawów obserwowanych na lądzie i morzu.
Wiatr halny (fen) – wiatr spadowy, wiejący z wierzchołków pasma górskiego, porywisty, ciepły i suchy, osiąga prędkość do 20-30 m/s, w porywach nawet więcej. Niszczy lasy, powodując wiatrołomy, uszkadza również budynki, trakcję kolejową oraz sieci energetyczne i telefoniczne. Występuje najczęściej wiosną i jesienią, rzadziej zimą, może trwać od 1 do 3 dni.
Widzialność meteorologiczna – oznacza stopień przezroczystości atmosfery dla ludzkiego wzroku. Widzialność jest wyrażana jako odległość w metrach lub kilometrach.
Wilgotność powietrza – zawartość pary wodnej w określonej objętości lub masie powietrza.
WMO (The World Meteorological Organization, Organisation Météorologique Mondiale) – Światowa Organizacja Meteorologiczna, , międzynarodowa organizacja meteorologiczna wchodząca w skład ONZ, z siedzibą w Genewie, powstała w 1947 z istniejącej od 1879 Międzynarodowej Organizacji Meteorologicznej. Głównym zadaniem Światowej Organizacji Meteorologicznej jest organizacja i koordynacja działań służb meteorologicznych różnych krajów, ujednolicanie metod obserwacji meteorologicznych oraz rozpowszechnianie prognoz pogody.
Wodowskaz – urządzenie służące do mierzenia stanu wody w rzekach i zbiornikach wodnych. Jest to najczęściej łata miernicza z podziałką centymetrową, przymocowana trwale na brzegu rzeki lub zbiornika. Stosuje się również wodowskazy rejestrujące (limnigrafy) oraz wodowskazy zdalnie przekazujące (telelimnigrafy).
Wyż baryczny (atmosferyczny) – obszar podwyższonego ciśnienia atmosferycznego, w którym ciśnienie wzrasta ku środkowi, osiągając maksymalną wartość w tzw. centrum wyżu. Ośrodek wysokiego ciśnienia. Cyrkulacja atmosfery w wyżu ma charakter antycyklonalny, czemu zawdzięczamy na ogół słoneczną i suchą pogodę.
Zachmurzenie – pokrycie nieba przez chmury podawane zwykle w ósmych częściach (oktantach), 0/8 – bezchmurnie, 1/8 do 2/8 – zachmurzenie małe, 3/8 do 5/8 – zachmurzenie umiarkowane, 6/8 do 7/8-zachmurzenie duże, 8/8- zachmurzenie całkowite.
Zamieć śnieżna – zbiór cząsteczek śniegu, podnoszonych przez wiatr na pewną wysokość nad powierzchnię ziemi. Powoduje ograniczenie widzialności.
Zawieja – zamieć śnieżna przy równoczesnym opadzie śniegu (nie mylić zzamiecią).
Zasoby wodne – to suma wód znajdujących się w rzekach, naturalnych i sztucznych zbiornikach wód powierzchniowych, jak również zbiornikach wód podziemnych.
Zator – nagromadzenie lodu w korycie rzeki, tworzące się w zwężeniach i zakrętach koryta, w okresie spływu lodów.
Zlewisko – zespół dorzeczy, z których woda odpływa do wspólnego morza.
* * *
Sfinansowano ze Środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodne
Źródło: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, serwis informacyjny o powodzi „Wielka Woda” – http:// powodz.info