Ostatnie powodzie w Kotlinie Kłodzkiej pozostawiły ślady nie tylko na domach i ulicach, ale przede wszystkim w ludzkiej pamięci. Każdy z nas ma inny poziom wrażliwości i w różny sposób reaguje na sytuacje trudne. Powszechnie wiadomo, że przeżycia z okresu dzieciństwa pozostają z nami przez całe życie. Mały człowiek przeżywa wszystko głęboko, nie potrafiąc równocześnie wyrazić swoich odczuć, tak jak dorosły. Co mogło więc czuć dziecko, które było uczestnikiem tragicznych chwil powodzi? Jak pomóc mu, aby mogło uwolnić się od negatywnych wspomnień? Praca z dziecięcymi emocjami wymaga ogromnej delikatności, wyczucia. Dlatego bardzo ważne jest, aby nauczyciel, który chce przeprowadzić zajęcia z dziećmi o tematyce powodziowej, wcześniej skonsultował się z psychologiem lub psychoterapeutą. Może również zaprosić tego specjalistę do współpracy.
Informacje wstępne
W drugim semestrze roku szkolnego 2001/2002 w Zespole Szkół z Oddziałami Integracyjnymi w Kłodzku przeprowadziłyśmy cykl zajęć na podstawie scenariuszy:
1.Jak zwierzęta poradziły sobie z wielkim deszczem – zapoznanie z bajką terapeutyczną „Wioska wśród gór”.
2. Skąd wiemy, że istnieje zagrożenie powodzią? – wycieczka do Stacji Meteorologicznej w Kłodzku.
Do naszej szkoły uczęszcza wielu uczniów, którzy bezpośrednio uczestniczyli w wydarzeniach powodzi 1997 r. i 1998 r.
Zajęcia zostały przeprowadzone w klasie II b (integracyjnej), gdzie pięcioro dzieci (na 16 uczniów) w różny sposób zetknęło się z tragedią powodzi. Dzieci miały wtedy cztery lata.
Realizacja zajęć
Zajęcia pierwsze: Jak zwierzęta poradziły sobie z wielkim deszczem – zapoznanie z bajką terapeutyczną „Wioska wśród gór” zostały poprzedzone metaforą. Tą część zajęć poprowadziła znana dzieciom psychoterapeutka. Treść metafory była następująca:
– Przychodzę dzisiaj do was, by opowiedzieć o tym, co zobaczyłam, gdy wstałam. Podeszłam do okna i ujrzałam przepiękne słońce, które swoimi promieniami oświetlało wszystko wkoło, wszystkie rośliny, te małe i te duże. Rozświetliły się one różnymi barwami
(terapeuta podaje kolory, które występują w ubraniu wszystkich dzieci w klasie).
Każda roślinka była inna i posiadała w sobie bogactwa, którymi mogła się podzielić z innymi. Rosła w różnych miejscach i wspominała chwile, w których nie było słońca i padał deszcz. Wiedziała, że jest on potrzebny, ale niesie ze sobą różne zagrożenia. Inaczej pamiętały deszcz roślinki, które rosły na terenach niżej położonych. Każda z nich miała taką mądrość, która pozwalała jej przetrwać deszczowy czas, by potem ogrzewać się w promieniach słońca. Ty też masz w sobie to bogactwo i mądrość, tylko musisz chcieć do nich sięgnąć. Zapraszam cię do rysowania. Narysuj korzystając ze swego bogactwa i mądrości pracę pt. „Ja i deszcz”. Niech to będzie Twój rysunek, bo każdy z nas ma własne pomysły.
Po wprowadzeniu metafory dzieci przystąpiły do pracy. W metaforze nie było mowy o tęczy, a mimo to w wielu malunkach się pojawiła. Tęcza kojarzy się z czymś pięknym, ze zjawiskiem meteorologicznym, które powstaje, gdy świeci słońce i pada deszcz.
W przypadku dzieci, które przeżyły powódź, tęcza stanowi połączenie dobrych i złych stron deszczu. Może też w dziecięcych fantazjach pełnić rolę parasola, tym bardziej, że postacie ludzkie pojawiły się pod tęczą. Rysunek wprowadził dzieci w nastrój wspomnień związanych z deszczem. Na żadnym z nich nie pojawiła się powódź, ale w postaciach można dopatrywać się różnych emocji: złości, smutku, żalu.
Po zakończeniu prac miało miejsce ich omówienie. Terapeuta zachęcił dzieci, aby powiedziały, co chcą o swoim malunku. Uczniowie wyrażali ambiwalentne uczucia: w deszczu jest trochę dobrze, trochę źle. Padła również wypowiedź, że deszcz jest piękny, gdy się kończy. Dzieci wzajemnie słuchały swoich wypowiedzi. Był to sposób na pokazywanie rzeczywistości każdego z nich, w sytuacji grupowej. Grupa pokazała to, co dla niej wspólne, by stworzyć sobie poczucie bezpieczeństwa. Dopiero później może się różnicować i wnikać w swoje przeżycia. Nie to jednak było zamiarem prowadzącej. Celem było tu korzystanie z zasobów grupy, by budować nowe sposoby działania i myślenia w sytuacji zagrożenia.
Następnego dnia przeprowadzono zajęcia z wykorzystaniem bajki terapeutycznej „Wioska wśród gór”. W trakcie prezentacji bajki dzieciom towarzyszyły różne emocje i zachowania: zaciekawienie, przerażenie, rozbawienie, zadowolenie, zamykanie oczu, uśmiech. Uczniowie byli skupieni zarówno na postaciach bajki (silniejszych i słabszych), jak i na akcji (żywo reagowały na poszczególne wydarzenia). Szczególne zainteresowanie wzbudził Kumulus – jako osoba dorosła, od której dużo zależy i która służy pomocą w trudnych sytuacjach.
Po wysłuchaniu bajki uczniowie odpowiadali na pytania związane z treścią utworu. Można było zauważyć dużą aktywność dzieci, ogromną chęć wypowiadania się. Ważnym momentem podczas omawiania bajki było oddzielenie fikcji od rzeczywistości, podkreślenie znaczenia przyjaźni i współpracy w sytuacjach zagrożenia.
Następnie każdy uczeń wykonał samodzielnie zadanie polegające na ułożeniu według kolejności, pasków papieru ze zdaniami opisującymi wydarzenia w bajce.
Kolejnym etapem zajęć była grupowa praca plastyczna. Polecenie przed jej rozpoczęciem brzmiało: Narysuj co chcesz, z czasu, który spędziliśmy razem. Podczas wykonywania rysunku dzieci miały okazję wypróbowania umiejętności współpracy, dzielenia się rolami
w sytuacji zadaniowej. Elementem wspólnym był duży (2,5 m x 2 m) arkusz szarego papieru (metaforyczna tratwa, pole działań). Zadaniem uczniów było znalezienie dla siebie miejsca
i malowanie tego, co dla nich tu i teraz stanowiło istotę całości spotkania. Każde z dzieci znalazło dla siebie miejsce. Połączyły się też w mniejsze podgrupy. Z całości wyłoniła się podgrupka dzieci, które doświadczyły powodzi. Można domniemywać, że nie połączył ich przypadek, ale potrzeba poszukania wspólnego sposobu, by radzić sobie z tym, co trudne. Specjalnie nie został podany temat pracy. Zamiarem prowadzących było sprawdzenie, jakie emocje towarzyszą dzieciom w danej chwili i jakie stanowisko przyjmą wobec sytuacji zadaniowej.
Zajęcia te zakończyły się zaproszeniem na wspólną wycieczkę dzieci i rodziców do Stacji Meteorologicznej w Kłodzku.
Następnego dnia, podczas wycieczki można było zauważyć ogromną aktywność poznawczą dzieci. Z zaciekawieniem słuchały opowiadania kierownika stacji o przeznaczeniu i nazwach poszczególnych przyrządów meteorologicznych, czy rodzajach powodzi. Interesował je także lokalny system ostrzeżeń powodziowych, wykresy pokazujące stany rzek, mapki, sprzęt radiowy do porozumiewania się w czasie zagrożenia powodziowego oraz prognoza pogody.
Kierownik oprowadzający nas po stacji potrafił wspaniale zaktywizować dzieci, zadawał pytania, prezentował ciekawostki, wyjaśniał trudne pojęcia językiem stosownym do etapu kształcenia zintegrowanego. Pod koniec zajęć dzieci mogły wykazać się nowymi umiejętnościami i wiedzą odpowiadając na pytania kierownika i nasze.
Należy podkreślić, że uczniowie obserwując z bliska pracę przyrządów meteorologicznych, mogąc je dotknąć, słuchając opowiadania o sposobach zbierania informacji o zagrożeniach powodziowych, przyswoili sobie w łatwy sposób wiele informacji.
Potrafili odpowiedzieć m.in. na pytania:
– dlaczego wszystkie przyrządy meteorologiczne są koloru białego?
– jak nazywa się przyrząd do mierzenia wysokości opadów?
– czym zajmują się: meteorolog i synoptyk ?
– jakiego rodzaju i w czasie jakiej pory roku występują na terenie Kotliny Kłodzkiej powodzie ?
– jakie służby są odpowiedzialne za powiadamianie ludności o zagrożeniu powodziowym ?
Rodzice uczestniczący w wycieczce także słuchali i obserwowali wszystko z zainteresowaniem. Większość z nich była tu po raz pierwszy i ciekawiły ich zmiany, jakie dokonały się od ostatniej powodzi w systemie zbierania i przekazywania informacji
w sytuacji zagrożenia. Interesowali się również pracą obserwatora na stacji oraz na posterunkach: wodowskazowym i opadowym; dostępnymi środkami łączności między stacją, a tymi posterunkami oraz stacją, a służbami odpowiedzialnymi za ostrzeganie ludności przed powodzią. Rodzice uczniów zadawali też pytania o rolę stacji w IMGW.
Wspólną pracą rodziców i dzieci po wycieczce do Stacji Meteorologicznej było wykonanie jednej kartki do albumu tematycznego. Uczniowie opisali w nim przeznaczenie przyrządów meteorologicznych. W albumie znalazły się też zdjęcia i rysunki.
Dlaczego bajka ?
Przeprowadzenie cyklu zajęć dla nas samych było ciekawym doświadczeniem.
Mogłyśmy poznać bardziej swoich uczniów i ich zrozumieć.
Cieszy nas fakt, że zajęcia zostały pozytywnie odebrane przez dzieci, mimo trudnego dla nich tematu.
Pomysł sposobu podejścia do tematu z wykorzystaniem bajki terapeutycznej zrodził się z potrzeby pomocy najmłodszym uczestnikom tragedii powodzi. Dziecko przeżywając powódź nie rozumiało, dlaczego tak się dzieje. Odczuwało za to silny lęk przed wodą, strach o swoje i najbliższych życie, o dom, który jeszcze do niedawna był miejscem bezpiecznym.
Cykl przeprowadzonych przez nas zajęć ujmuje powódź, jako zjawisko naturalne, pojawiające się niezależnie od woli człowieka, będące czasem trudne do przewidzenia.
Tematyka nieuchronności powodzi pojawia się, zarówno w bajce terapeutycznej, jak i w czasie zajęć prowadzonych na Stacji Meteorologicznej.
Bajka wykorzystana w czasie zajęć jest metodą terapeutyczną, służącą do redukowania lęków dziecka, które przeżyło tragedię. Może być więc sposobem na zmniejszenie psychologicznych strat związanych z powodzią.
Wykorzystanie w czasie zajęć bajki terapeutycznej, wykonanie prac plastycznych oraz wycieczka, były metodami, które w sposób naturalny wzbudzały aktywność dzieci.
Uczniowie uczestniczący w zajęciach mieli okazję przeżycia emocji poprzez odbiór bajki, wspólnego tworzenia, a także bezpośredniej obserwacji i udziału w pracy stacji.
Efekty zajęć
Efekty pracy z emocjami trudne są do jednoznacznej oceny.
Przesłanie bajki mówiło o znaczeniu przyjaźni i współpracy. Uczniowie mogli tego doświadczyć na sobie i uzyskać z tej współpracy namacalny dowód, czyli rysunek grupowy. Był on wspólnym dziełem i został zakończony. Ta przenośnia może wzmocnić ich wiarę w siłę grupy oraz znaczenie każdego z nich przy osiąganiu celu.
Podczas pracy nie doświadczyli samotności, byli razem jako grupa, dostarczali sobie wsparcia. Sytuacja tu i teraz mogła osłabić ich lęk i poczucie niepewności. Można ją odczytywać również, jako sposób na radzenie sobie w sytuacjach trudnych.
Efekty edukacyjne zajęć przeprowadzonych na stacji są łatwo dostrzegalne. Dzieci utrwaliły sobie nazwy przyrządów meteorologicznych i ich przeznaczenie, zapoznały się z pracą meteorologa, zaznajomiły z lokalnym systemem osłony przeciwpowodziowej. Podkreślić należy fakt, że dzieci wykonując razem z rodzicami album tematyczny z wycieczki, w swoich rysunkach zawarły dużo szczegółów. Świadczy to o dobrym przyswojeniu sobie nowych wiadomości.
Wyrażanie emocji
Jak już wcześniej wspomniano, dzieci nie posiadają umiejętności wyrażania (tak jak dorośli) swoich przeżyć i emocji. Pozwolenie im, by wyraziły to, czego nie potrafią nazwać, w formie obrazu jest im najbliższe i ułatwia przekaz.
Należy też zaznaczyć, iż to, co najlepiej trafia do dzieci w wieku latencji, to świat bajki i metafory. Daje on możliwość odnalezienia fragmentu bliskiego tylko danej osobie.
Naszym zadaniem nie było nauczenie dzieci (tak jak dorosłych) samodzielnego radzenia sobie w sytuacji zagrożenia. Celem było raczej ukazanie im potrzeby i możliwości sięgania po pomoc dorosłych oraz dostarczenie wzmocnień pozytywnych (szczęśliwe zakończenia bajki, wnioski wyciągnięte przez dzieci).
Alina Chlebicka
Nauczyciel logopeda w Zespole Szkół Integracyjnych w Kłodzku
Izabela Osińska
Psychoterapeuta z certyfikatem Instytutu Terapii Gestalt w Krakowie
www.powodz.info/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=155&mode=&order=0&newlang=pol