Podczas spotkania przedstawicieli organów odpowiadających za gospodarkę wodną w krajach członkowskich Unii Europejskiej, Norwegii, Szwajcarii oraz krajach kandydujących, które odbyło się w Kopenhadze w dniach 21-22 listopada 2002 r., ustalono, że w związku z ostatnimi powodziami należy podjąć działania zmierzające do wypracowania odpowiednich metod zapobiegania tym zjawiskom, zapewnienia ochrony przeciwpowodziowej i ograniczania następstw powodzi. Pracująca pod przewodnictwem Holandii i Francji grupa wiodąca opracowała 'Katalog Dobrych Praktyk w zakresie prewencji, przygotowania i reagowania na powódź' (’Best practices on flood prevention, protection and mitigation'). Poniżej przedstawiamy podstawowe przesłanie tego dokumentu.
Katalog stanowi uaktualnienie 'Wytycznych w zakresie zrównoważonej gospodarki wodnej', opracowanych w 2000 r. przez Organizację Narodów Zjednoczonych we współpracy z Europejską Komisją Gospodarczą (UN/ECE). Jest to opracowanie, które nie zostało jeszcze ostatecznie zamknięte i, w którym przewiduje się wprowadzanie zmian i ulepszeń w miarę zdobywania przez kraje Unii Europejskiej i nie tylko kolejnych doświadczeń w dziedzinie gospodarowania zasobami wodnymi. Stanowi on podstawę przygotowywanej Dyrektywy Powodziowej UE. Katalog Dobrych Praktyk składa się z trzech części. Część pierwsza zawiera opis podstawowych zasad i metod działania, w części drugiej znajdujemy opis możliwości ich stosowania w praktyce, natomiast wnioski zawarto w części trzeciej.
LISTA NAJWAŻNIEJSZYCH ZALECEŃ
związanych z zapobieganiem powodziom, zapewnieniem ochrony przeciwpowodziowej i ograniczaniem następstw powodzi:
Z ostatnich powodzi winniśmy wyciągnąć następujący wniosek: Musimy nauczyć się żyć z podobnymi zdarzeniami. Musimy też uczynić wszystko, co możliwe, by zapobiec rozwojowi powodzi na skutek czynników antropogenicznych, zachowywać się w sposób pozwalający ograniczać następstwa kataklizmów dla ludności i mienia, a także rozpowszechniać wiedzę na temat potencjalnych i rzeczywistych zagrożeń, w celu pobudzenia działań zapobiegawczych.
Zjawiska powodziowe to elementy natury, które istniały i będą istnieć. Należy w miarę możliwości naprawiać skutki wpływu człowieka na procesy naturalne, a w przyszłości starać się takiego wpływu unikać.
Strategie związane z powodziami należy opracowywać dla całych zlewni rzek, a działaniom tym powinna towarzyszyć właściwa koordynacja planowania, zarządzania i działań ochronnych wód, gleby i innych zasobów naturalnych.
Należy zmienić sposób podejścia do zagrożeń naturalnych. Akcje obronne podejmowane dla przeciwdziałania takim zagrożeniom należy zastąpić odpowiednimi metodami radzenia sobie z ryzykiem i świadomością wystąpienia powodzi, przy czym należy mieć na uwadze, iż działania zmierzające do zapewnienia ochrony przeciwpowodziowej nie mogą się ograniczać jedynie do powodzi powtarzających się z dużą częstotliwością, lecz winny obejmować także tereny, na których powodzie występują rzadko.
Należy podjąć działania mające na celu przywrócenie naturalnych rozlewisk rzecznych, co ma umożliwić zdolności naturalnych terenów podmokłych i zalewowych do przyjmowania wód i łagodzenia skutków powodzi.
Należy zwrócić uwagę na sposób korzystania przez człowieka z terenów zalewowych pod kątem ewentualnych zagrożeń. Należy opracować odpowiedni instrumenty i procedury dotyczące wszystkich problemów związanych z występowaniem powodzi: zalewania, wzrostu poziomu lustra wód gruntowych, zakłóceń pracy systemów kanalizacyjnych, erozji, masowych przemieszczeń i osunięć ziemi, przemieszczeń lodów, powstawania wtórnych zanieczyszczeń (z zalanych oczyszczalni ścieków, składowisk itp.).
Większa część ludności i mienia zlokalizowana jest na dużych obszarach miejskich, stąd konieczność skoncentrowania wysiłków związanych z zapobieganiem powodziom właśnie na tych terenach. Przyczyną powodzi nie zawsze jest przybór poziomu wody w rzekach – mogą nią być również wyjątkowo silne opady atmosferyczne nad miastem połączone z niewłaściwym funkcjonowaniem systemu kanalizacji burzowej. Należy więc ze szczególną starannością traktować układy odprowadzania wód opadowych i zwracać uwagę na ich przepustowość i wydajność.
Odpowiednie władze i/lub inne powołane do tego organy winny informować społeczeństwo, iż powódź jest zjawiskiem naturalnym związanym z rzekami. Społeczeństwo powinno mieć świadomość, że wykorzystywanie terenów narażonych na zjawiska powodziowe do celów przemysłowych, rolniczych, turystycznych i prywatnych powinno podlegać pewnym ograniczeniom, co ma pozwolić na ograniczenie skali zniszczeń. Informacje na temat takich ograniczeń dotyczących budownictwa na terenach powodziowych winny być łatwo dostępne.
Informacja dotycząca oceny ryzyka powodziowego powinna być jasna i klarowna, powinna obejmować np. mapy powodziowe, w miarę możliwości należy również rozpowszechniać informacje oparte na geograficznych systemach informacyjnych (GIS). Należy zachęcać ludność do podejmowania własnych działań w ramach akcji przeciwpowodziowych oraz informować mieszkańców o sposobie postępowania w razie pojawienia się zagrożenia. Wymaga to, między innymi, zapewnienia dostępności prognoz i innych informacji oraz prowadzenia sprawozdań medialnych w czasie rzeczywistym.
Zaangażowanie ludności w procesy podejmowania decyzji dotyczących zapobieganiu powodziom i ochrony przeciwpowodziowej jest niezbędne, zarówno w celu poprawy jakości i sposobu wdrażania tych decyzji, jak również w celu wyposażenia ludności w narzędzie wyrażania swoich obaw i, w rezultacie, umożliwienia władzom podejmowania właściwych kroków w celu ich złagodzenia.
Największą efektywność działań związanych z informowaniem i uświadamianiem ludności osiąga się przy zaangażowaniu na wszystkich poziomach, od społeczności lokalnych, poprzez władze państwowe, aż po regiony i organizmy międzynarodowe.
W opracowywanie wstępnej strategii ochrony przeciwpowodziowej należy włączyć: szacunek przewidywanych kosztów, ocenę technicznych możliwości realizacji określonych działań, ocenę wpływu inwestycji na środowisko naturalne, ocenę stopnia przyzwolenia społecznego na dane działania i prowadzić je w sposób zrównoważony, w perspektywie 50-100 lat.
Wszystkie przewidywane działania związane z ochrona przeciwpowodziową winny być ujęte w całościowych planach działań, obejmujących okres nawet kilkudziesięciu lat. Zintegrowane plany działań przeciwpowodziowych muszą: a) prezentować założenia długoterminowe prowadzenia działań zapobiegawczych w ramach zarządzania zasobami wodnymi, polityki osiedleńczej i finansowej oraz b) nakreślać zakres odpowiedzialności w ramach systemów zapobiegania zjawiskom powodziowym na poziomie władz centralnych i administracji lokalnej, a także odpowiedzialności poszczególnych organizacji, osób i przedsiębiorstw. Plan taki stanowi narzędzie, które zapewnia stałe i zintegrowane procesy planowania funkcji i wykorzystania terenów w zlewni rzeki oraz określa zasady organizacji i koordynuje napływ inwestycji, a także inne działania wpływające na stan zlewni. Plany winny też tworzyć warunki dla zapewnienia trwałej harmonii wszystkich funkcji naturalnych, cywilizacyjnych i kulturowych w ramach zlewni.
Zadaniem władz jest zapewnienie przejrzystości i dostępności informacji dotyczących ochrony przeciwpowodziowej i planów działań ochronnych. Cel ten może być osiągnięty poprzez sporządzenie map zagrożeń powodziowych wskazujących obszary o najwyższym stopniu ryzyka i ich wykorzystanie w procesach planowania. Mapy takie powinny być czytelne i wskazywać różne poziomy zagrożenia. Mapy są niezbędne dla prawidłowej koordynacji różnych działań, stanowią narzędzie planowania i umożliwiają zapewnienie wszystkim uczestnikom procesu takich samych informacji co do zasięgu ewentualnych zagrożeń. Mapy powodziowe winny być wykorzystywane do ograniczania możliwych zniszczeń poprzez ich uwzględnienie w procesach planowania przestrzennego i działań kryzysowych. W obu przypadkach zachodzi konieczność, by mapy powodziowe (zagrożeń, stref, ryzyka) przewidywały również najgorszy możliwy scenariusz. Należy szeroko rozpowszechniać i wyjaśniać informacje zawarte w geograficznych systemach informacji (GIS). W ramach ustalonych procedur należy opracować plany działania dla mediów.
Świadomość powodziową mieszkańców należy stale podtrzymywać za pomocą akcji informacyjnych i edukacyjnych. Umieszczenie w widocznych punktach osiedli ludzkich lub terenów niezamieszkanych oznaczeń stanu wód z okresu powodzi pozwala uświadomić niebezpieczeństwo tym, którzy mogą mieć kłopoty z odczytywaniem map. Punkty informacyjne dla ludności, programy edukacyjne w szkołach, oznaczenia stanu wód na budynkach itp. działania sprawdziły się już wielokrotnie.
Informacje powinny być rozpowszechniane z odpowiednim wyprzedzeniem i w formie aktywnej, nie zaś wyłącznie na prośbę zainteresowanych. Do informacji należy załączyć opis procedur zaangażowania ludności w procesy decyzyjne w omawianym zakresie.
Oprócz działań podejmowanych przez odpowiednie organa i osoby prywatne, w zwiększaniu świadomości zagrożeń i ograniczaniu ryzyka dla ludzi, przedsiębiorstw, a nawet całych społeczności ważnym elementem może być również ubezpieczenie. Dobre ubezpieczenie jest w stanie skutecznie przyczynić się do ograniczenia następstw kataklizmów i może uchronić przed finansową ruiną.
Działania ograniczające skutki powodzi oraz kroki nietechniczne z reguły są na dłuższą metę bardziej korzystne i charakteryzują się wyższym stopniem zrównoważenia, stąd warto je wspierać. Należy przy tym mieć na uwadze zwłaszcza ograniczanie podatności ludzi i mienia na ryzyko związane w powodzią.
Obiekty hydrotechniczne uznaje się nadal za istotny element systemu ochrony przeciwpowodziowej, podkreśla się ich rolę w ochronie zdrowia i życia ludzkiego, a także mienia. Nie wolno przy tym zapominać, że żadne obiekty inżynieryjne nie mogą zapewnić absolutnej ochrony przeciwpowodziowej, stąd należy unikać tworzenia fałszywego poczucia bezpieczeństwa wśród ludności. Trzeba brać pod uwagę ryzyko związane z możliwością awarii urządzeń lub przerwania wałów.
Każdy, kto znajduje się w strefie zagrożonej wystąpieniem powodzi, winien, w miarę swoich możliwości, podejmować odpowiednie działania ochronne na własną rękę. W tym celu odpowiednie władze są zobowiązane do zapewnienia właściwie funkcjonującego systemu wczesnego ostrzegania i przewidywania zjawisk pogodowych.
Poprzez prowadzenie regularnych akcji informacyjnych i szkoleniowych należy zapewnić właściwy stan stałego pogotowia na wszystkich poziomach.
Tereny zalewowe rzek należy określić i uznać prawnie za podstawowe obszary retencji wód lub przywracania właściwego przepływu w rzece. Celem tych działań ma być niedopuszczanie do budowy sztucznych brzegów, obwałowań, zbiorników retencyjnych i zapobieżenie powstawaniu wszelkich budowli i obiektów technicznych, które mogłyby stanowić przeszkodę dla swobodnego i naturalnego spływu wód rzeki, których budowa nie jest usprawiedliwiona koniecznością ochrony obszarów o znacznej gęstości zaludnienia.
Powinno się przeciwdziałać budowie wszelkich obiektów na terenach bezpośrednio zagrożonych wystąpieniem powodzi, osunięciami ziemi lub przerwaniami wałów, w przypadku, jeśli istnieje poważne zagrożenie dla życia ludzkiego lub ryzyko znacznych strat materialnych. Dostosowywać sposób zagospodarowania terenu do istniejących na danym obszarze zagrożeń (obszary rozlewisk, groble, okolice wałów) w celu ograniczenia skali ryzyka. Monitorować inwestycje budowlane prowadzone na wymienionych obszarach i regularnie publikować wyniki w zestawieniu z sytuacją poprzednią.
Sukces można osiągnąć wyłącznie przez stosowanie metod interdyscyplinarnych.
Walka z powodziami może przynieść pozytywne rezultaty również w innych dziedzinach, jak np. ochrona środowiska.
Konieczne jest opracowanie planu przeciwpowodziowego dla każdej zlewni.
W trakcie prac nad takim planem, należy zwrócić uwagę na aspekt solidarności (współpracy) w ramach zlewni rzeki, której celem jest możliwie jak największe ograniczenie zjawiska przerzucania problemów i odpowiedzialności z jednego obszaru do drugiego.
Plan przeciwpowodziowy winien się opierać na podejściu zintegrowanym, obejmującym wszelkie odnośne aspekty gospodarki wodnej, planowania przestrzennego, zagospodarowania terenu, rolnictwa, komunikacji i rozwoju miast oraz ochrony przyrody. Opracowywanie planu powinno się odbywać na wielu płaszczyznach (narodowej, regionalnej i lokalnej).
Do opracowywania planu przeciwpowodziowego należy włączyć przedstawicieli wszystkich szczebli władz (lokalnych, regionalnych, narodowych i międzynarodowych), przedstawicieli wszystkich zainteresowanych stron i społeczeństwa.
Dokument kończy następujące podsumowanie
Należy w miarę możliwości uwzględniać opisane w niniejszym dokumencie zasady, szczególnie w zakresie:
* Zintegrowanego podejścia do zlewni, jako całości
* Akcji podnoszących świadomość ludności i jej zaangażowanie w działania ochronne. A także wprowadzanie ubezpieczeń powodziowych
* Badań, edukacji i wymiany doświadczeń
* Zagospodarowania terenu, wyznaczania obszarów zalewowych i oceny zagrożenia powodziowego
* Budowy obiektów technicznych i ich wpływu na ograniczanie strat
* Reagowania kryzysowego
Na zakończenie omówienia 'Katalogu Dobrych Praktyk w zakresie prewencji, przygotowania i reagowania na powódź' opracowanych przez UE warto podkreślić jedną z istotniejszych zasad:
Każdy, kto mieszka lub pracuje w pobliżu rzeki, a także na obszarach mogących ulegać zalaniu, ponosi osobistą odpowiedzialność za sposób korzystania z zasobów tej rzeki oraz za wszelkie działania związane z ryzykiem wystąpienia powodzi. Stąd wszyscy jesteśmy zobowiązani posiąść odpowienią wiedzę na temat zagrożeń i starać się wykorzystać ją w praktyce.
opracował Janusz Żelaziński
Literatura
B. Grzonka, Optymalne rozwiązania w zakresie zapobiegania powodziom, ochrony przeciwpowodziowej i ograniczania skutków powodzi – dokument Unii Europejskiej, Gospodarka Wodna 10/2003.
Źródło: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, serwis informacyjny o powodzi „Wielka Woda” – http:// powodz.info
